Trí tuệ giả tạo

Thông minh hơn liệu có hạnh phúc hơn?

Bên cạnh những cơn bão tự nhiên tàn phá tính mạng loài người mỗi năm, còn một cơn bão khác đang âm thầm tàn phá tâm trí chúng ta là cơn bão của fakenews trên MXH. Nếu theo dõi các vụ việc hot MXH và chậm đi vài ngày khi phản ứng, nếu chú ý sẽ thấy những thông tin “cải chính” nhưng thường là ta ít để ý đến. Và fakenews, fake information ấy có khi tồn tại mãi mãi trong niềm tin về sau.

Vậy làm sao có thể diệt được fakenews? Câu trả lời là không thể. Vì sao, vì đó đến từ bản chất cố hữu từ bao đời nay của loài người, mà để tạm nói cho gọn, là xoay quanh 3 chữ tham sân si. Ham muốn views và sự thể hiện, giận dữ khi gặp điều trái ý dẫn đến phản ứng tiêu cực, và u mê tối tăm trí tuệ không biết đâu là thật là giả. Bản chất này luôn tồn tại từ xưa, chỉ là với sự xuất hiện của MXH nên giúp khuyếch đại nó đi nhanh hơn và rộng hơn theo cấp luỹ thừa. Zuckerberg sáng lập Facebook với sứ mệnh ban đầu là kết nối con người, nhưng anh chắc cũng ngờ rằng những bản chất con người đã khiến sứ mệnh của anh có khả năng làm con người mất kết nối. Những cuộc ném đá tập thể, những cuộc cãi vã đấu tố không thương tiếc, những phán xét, chỉ trích vô tội vạ đôi khi đến từ 1 chiếc tin…không có thật. Phàm đã là con người, chẳng ai tránh được những phút tham sân si. 3 chữ đó là không thể dứt, mà chỉ có thể giảm, và cần hành trình cả đời chả bao giờ dứt. Một chiếc tin sai sự thật, một cơn giận bốc đồng, một vài comment ném đá, tất cả có thể khiến một người lụi tàn, và một cộng đồng trở nên hỗn loạn. Không ai thoát được tham, sân, si hoàn toàn, chỉ có thể học cách nhận diện và giảm thiểu nó từng ngày.

Việc hạn chế sự khuếch đại 3 chữ này trong kỷ nguyên của MXH cũng phải nói đến vai trò của những MXH. Lấy ví dụ Facebook, MXH lớn nhất thế giới này hàng năm cam kết đầu tư hàng đầu tỷ đô la vào các chương trình CSR, nhưng mình cũng lấy làm lạ là trong đó không hề có việc ngăn chặn tin giả. Mình tin chặn tin giả nên là 1 trách nhiệm lớn đối với xã hội. Facebook chỉ phân loại các nỗ lực chống tin giả (fake news) vào nhóm "Chính sách nội dung" (Content Policy) hoặc "An toàn nền tảng" (Trust & Safety), chứ không xem đó là trách nhiệm xã hội. Rõ ràng, nếu chỉ có bảo vệ môi trường sinh học mà quên đi môi trường tâm trí là chưa đầy đủ. Facebook vốn từ lâu đã gây tranh cãi với những nỗ lực chống tin giả, bởi MXH này sợ dán mác kiểm duyệt nội dung. Mình không đồng tình lắm với lập luận này, chính xác là người dùng cần Facebook kiểm duyệt nội dung rác, tin giả, account giả vv… Meta AI đừng nỗ lực tạo ra sản phẩm gì cao siêu nữa, chỉ cần làm sao để dùng AI kiểm soát ngăn chặn được tin giả đã là góp phần giải cứu thế giới này rất nhiều rồi. Hoặc chí ít, hãy dọn sạch các account rác, clone. Mỗi người chỉ chính chủ đúng 1 tài khoản.

Không chỉ tin giả, một căn bệnh khác cũng phái sinh là kiến thức giả, cụ thể là mạng xã hội và nhu cầu tiếp cận kiến thức của người dùng đã sản sinh ra nhiều thầy cô và chuyên gia tự phong. Có cầu thì có cung, có cung thì có cầu, những chất lượng giảng dạy từ các chuyên gia online sẽ còn là điều cần phải bàn luận. Mà thầy thì tác động đến nhiều học trò, cứ thế ảnh hưởng ngày một lan rộng. Nhu cầu học hỏi và sự “si” của số đông luôn có, nhưng với công cụ MXH nó khiến cho các ông thầy cũng ảo tưởng sức mạnh hơn, cứ nhiều views, nhiều likes là có thể trở thành người ảnh hưởng và có thể đi “dạy” người khác? Okay, câu này người viết bài đang tự kiểm điểm hehe. Chả có gì nguy hiểm bằng danh tiếng đi nhanh hơn năng lực thực sự.

Vậy bản chất của loài người là thế, MXH thì cũng là một thực thể kinh doanh và trong lúc chờ họ mạnh tay hơn với tin giả thì loài người có thể làm gì? Một cách là gia tăng độ tin cậy của những nguồn tin. Thật đáng buồn, báo chí chính thống, dẫu còn nhiều vấn đề tranh cãi tuỳ vào thể chế ở mỗi quốc gia, một nguồn fact-check chất lượng cao có vẻ nhưng ngày càng thất thế so MXH. Người đọc cứ muốn nhanh, nhưng muốn fact-check thì không thể fast. Nhiều phiên bản trực tuyến của báo chính thống vì áp lực sống nhờ views đôi khi cũng không tránh khỏi bẫy tin giả. Ở Vn, do đặc thù cơ chế khiến báo chí chính thống lại càng có gặp nhiều bất lợi so với các kênh phi chính thống, chứ nói một cách công bằng, kỹ năng nghề nghiệp của những nhà báo thực thụ nếu biết tận dụng thêm công cụ mạng xã hội chắc chắn sẽ tạo ra nhiều giá trị. Hiện tại thì các toà soạn cũng đã cởi mở hơn trước khi tận dụng các kênh mạng xã hội, đó là một tín hiệu tốt.

Làm báo chân chính (dù là một nhà báo thực thụ hay một nhà báo công dân) thì không chỉ cần sự tò mò, mà theo mình còn cần thêm 4 chữ T, đó là tử tế và thông thái. Nội dung truyền tải là quan trọng, nhưng thái độ truyền tải cũng quan trọng không kém, truyền tải với ý đồ như thế nào? Có hướng đến tử tế hay không? Tử tế để biết phải khắc phục hậu quả và nỗ lực sửa sai khi trót đưa tin giả. Còn thông thái để biết khiêm cung trước kiến thức bao la của nhân loại, để luôn tỏ ra nghi ngờ chính những phán xét và niềm tin thiển cận của bản thân trước một vấn đề nào đó.

Nếu không có sự tử tế và thông thái, thì tò mò với tọc mạch cũng chỉ cách nhau vài gang tay. Đã có MXH, nay còn có thêm AI tạo sinh, hổ mọc thêm cánh trong việc lan truyền rác thông tin. Trí tuệ nhân tạo mà không có sự tử tế và thông thái của người sử dụng sẽ tạo nên trí tuệ giả tạo, và loài người sẽ vẫn tiếp tục u mê. AI vốn chẳng gây hại, chính tư duy phụ thuộc vào AI mới gây hại, đừng bàn về AI ethics, cái chính là Human ethics. Trớ trêu thay, AI lại khiến con người mất niềm tin vào nhau. Fact-check thôi đã mệt, giờ còn thêm AI-check?

Không biết có thống kê nào không nhưng mình cho rằng, trong kỷ nguyên thông tin, tỷ lệ người gặp vấn đề tâm lý sẽ ngày càng cao. Thực phẩm vật lý độc hại thì thân bệnh, còn thực phẩm tinh thần độc hại sẽ gây nên tâm bệnh. Đó là lý do vì sao gần đây người ta nói về information diet. Ăn nhiều chưa chắc khoẻ, tương tự, đọc mạng nhiều chưa chắc là tốt.

Loài người vẫn luôn khám phá ra nhiều tri thức mới, còn sự ngu dốt thì vẫn y vậy trong bao thế kỷ qua, nhưng được đội lốt mỹ miều của trí tuệ nhân tạo và công cụ khuếch tán Mạng Xã hội khiến cho ta hiểu biết nhiều hơn nhưng chưa chắc hạnh phúc và bình yên hơn là vậy?